قلعه جلال الدین جاجرم

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: 1577/3

موقعیت: حد فاصل شهر گرمه و جاجرم

قلعه جلال الدین یکی از برجسته ترین قلعه های نظامی خراسان قلمداد می شود که در سده های 7-6هجری ساخته شده است. این قلعه با مصالح سنگ و ساروج بر بلندای کوهی بنا شده که بر تمام دشت اطراف مشرف است. موقعیت ساخت بنا در بلندای کوه ستبری دیوارها و ارتفاع برج و باروها قلعه جلال الدین را به دژی مستحکم و نفوذ ناپذیر تبدیل کرده است.

این بنا که حکم یک دژ نظامی مستحکم را دارد و مربوط به دوران هخامنشیان است در سال 1356 در فهرست آثار ملی کشور قرار گرفت و به ثبت رسید

 ---

جلال الدین خوارزمشاه در دستگاه های حکومتی زمان خود از مقتدرترین افراد و اصولا قلعه ساز بوده است و برای مقابله با هجوم و تاخت و تاز مغول و سایر کشورهای همسایه بر فراز بلندی ها و مکان های مرتفع قلعه های نظامی می ساخته است.یک باستان شناس نیز با بیان این که بررسی و کاوش های باستان شناسی حکایت از آن دارد که سابقه تمدن و فرهنگ این منطقه به دوره میان سنگی بر می گردد و آثار موجود در آن تمدن دو هزار ساله ای را رقم می زند دیوارهای عظیم و قطور برج، باروی خلل ناپذیر آن و داشتن یک ورودی به سمت دشت و چشمه آب واقع در دامنه کوه نیز کاربرد نظامی آن را تأیید می کند. با توجه به معماری انجام گرفته در بنا هم چنین به اعتبار سفال های لعاب دار فیروزه ای رنگ کشف شده در حیاط و محل و خمره هایی که در کف طبقه دوم قرار داشته است و مقایسه آجرهای به کار رفته در این بنا با بنای «مزار» واقع در گرمه که متعلق به قرن هفتم هجری است، بیان گر این است که این اثر عظیم به نام سلطان جلال الدین خوارزمشاه ساخته شده است .این قلعه با نمای زیبا و نحوه سنگ چینی آن و دیوارهای رفیع خود احساس یک بنای عظیم را به بیننده القا می کند و انسان را به تحسین می دارد.وی اضافه می کند: ابعاد آجرهای به کار رفته در ورودی و بخشی از برج های شرقی 25 در 25 در 5 سانتی متر است و سنگ های به کار رفته در بنا طوری انتخاب شده است که سنگ های بزرگ تر در نمای خارجی و سنگ های کوچک تر در توکار بنا کار شده است. پی دیوارها بر روی صخره ای طبیعی بنا شده و ملات گچ به مقدار فراوان در آن به کار رفته است و در مجموع ملات به کار برده شده بین سنگ ها شبیه ساروج یا گچ مخلوط با پودر سنگ سفید است. طرح کلی این بنا 6 ضلعی است و در هر ضلع آن یک برج دایره ای شکل وجود دارد.به گفته وی، دیوارهای بلند خارجی این بنا در بعضی از قسمت های شمالی از ناهمواری های کوه تبعیت می کند و سنگ های به کار رفته در نمای خارجی آن تا اندازه ای صاف است. ورودی بنا از طریق برج جنوبی انجام می گیرد و از روی وضعیت باقیمانده می توان چنین استنباط کرد که این ورودی در محوطه داخل برج عریض تر شده و به وسیله ایجاد غرفه های کوچک به کمک آجر نماسازی شده است. قلعه جلال الدین از داخل 2 طبقه است و داخل برج ها در طبقه پایین به شکل سردابه و مستطیل، شکل داده شده است، در برشی که از پلان این قلعه تهیه شده است، وضعیت قرار گرفتن و بنای آن روی ناهمواری کوه و موقعیت سرداب ها و نمای طبقه دوم و سوراخ های دیده بانی و فضای داخل برج ها در طبقه دوم به خوبی دیده می شود. به کمک چاهی که در داخل قلعه قرار دارد، آب آشامیدنی ساکنان قلعه بدون نیاز به خارج تأمین می شده است.وی با اشاره به این که داخل حیاط بسیار ساده و ناهموار است . تعدادی سنگ های نامنظم متعلق به صخره کوه در کف آن پراکنده شده و دور تا دور دیوار داخلی را یک سکوی کم عرض فرا گرفته است.وی تصریح می کند: ورودی طبقه بالا نیز از طریق پلکان مجاور برج جنوبی در سمت شرقی ورودی انجام می گیرد.

در طبقه دوم دور تا دور قلعه را راهرویی به عرض یک متر احاطه کرده است، در سر تا سر کف راهرو خمره هایی کار گذاشته اند و از آن جایی که تعداد این خمره ها زیاد بوده است به ساکنان داخل قلعه این امکان را می داد تا برای مدت های طولانی مواد خوراکی، آذوقه و حتی آب مورد نیاز خود را در داخل قلعه انبار و ذخیره کنند بدون آن که نیازی به بیرون آمدن از قلعه داشته باشند و به دفاع بپردازند . دیوار دور راهرو در طرف حیاط کوتاه تر و دیوار خارجی بلندتر و مسقف بوده و به تناوب فضاهایی برای دیده بانی در آن تعبیه شده است. وسیع ترین فضا در طبقه دوم داخل برج هاست که به شکل اتاقک های کوچکی ساخته شده و در دیوار اتاق های مزبور فضایی برای دیده بانی ایجاد شده است.